Bilinmeyenin peşinde: Anadolu’nun unutulan canlıları

Merkezi Londra’da bulunan Shoal adlı doğa koruma örgütü geçtiğimiz yıllarda dünya genelinde 300 balık türünün koruma altına alınması amacıyla bir çalışma gerçekleştirdi. Bu çalışmada, nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan 10 balık türü belirlenmişti. Bu 10 türden ikisi Dicle Fırat Havzası’nda yer alıyordu.

Bu iki balık, Batman Bantlı Çöpçü Balığı ile Leopar Sazanı, binlerce yıldır Dicle ve Fırat Nehri’nde özgürce dolaşmaktaydı. Ancak bölgedeki tatlı su kaynaklarına insan müdahalesi bu türlerin ya belirli alanlarda sıkışıp kalmasına ya da yok olmasına yol açtığı düşünülüyordu. Ne olduğunu uzun bir süredir bilmiyorduk, zira balıkların akıbeti konusunda herhangi bir bilgi yoktu.

Bu durum gezegendeki biyoçeşitlilik kayıplarını tanımlayan en önemli etkenlerden birinin altını çiziyordu: insanın doğaya etkisi ve bu etkinin farkında olmadığımız sonucu, yani biyoçeşitlilik krizi.

İklim değişikliği ve canlılar: türlerin dağılımındaki değişimler

Küresel ısınma nedeniyle hızla değişen iklim birçok türün dağılımlarının değişmesine neden olurken, yok olduğunu düşündüğümüz türler de bazı coğrafyalarda kendilerini tekrar gösteriyor. Çünkü değişen iklime türlerin verdikleri ilk cevap dağılımlarını değiştirmek oluyor.

Mesela 2022 yılında ülkemizde ilginç kayıtlara şahit olmuştuk. Ocak ayında Hersek Lagünü’nde Kadife Ördek keşfedilmişti. Nisan ayında gezegenin en büyük köpekbalıklarından Balina Köpekbalığı ilk defa ülkemiz sularında görülmüştü. Artan su sıcaklıkları bu türün dağılımı biraz kuzeye doğru genişletmişti. Yine aynı ayda Sibiryalı bir kuş türü, Kızıl Denizdüdükçünü, Hakkari Yüksekova’da görülmüştü.

Bugün gezegenin yaşadığı en önemli zorluklardan birisi de yok olan böcekler. Ülkemizde kaç böcek türü tehdit altında bilmiyorum ama 2022 yılı içinde önemli bir adımla Munzur Dağları’nda 2 bin 648 böcek kayıt altına alındığı açıklanmıştı. Bu sadece Andolu için değil, Orta Doğu için çok önemli bir bilgiydi.

Anadolu’nun kaybolan balıklarının yeniden keşfi

Bu konuda bir başka dikkat çekici örnek, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi’nden Doç. Dr. Cüneyt Kaya ve Araştırma Görevlisi Dr. Münevver Oral’ın ısrarlı çabaları sonucu 47 yıl aradan sonra 2021 yılında Batman Çayı’nın üst kolları ile Sarım Çayı’nda tekrar keşfedilen Batman Bantlı Çöpçü Balığının öyküsü.

Araştırmacılar, Batman Bantlı Çöpçü Balığının son görülmesinden bu yana geçen zaman zarfında, tarihi Malabadi köprüsünün altındaki bölge ile balığın ilk keşfedildiği Batman Çayı’nın alt kısımlarını birçok kez aradı, ancak bir şey bulamadı. Balığın hayatta kalabileceği olası yerleri analiz eden araştırmacılar, odak noktalarını Batman Barajı’nın yukarısında bulunan Sarım Çayı’na çevirdi. Ekim ve Kasım aylarında, balığın tercih ettiği sığ, kayalık ve hızlı akan bu nehirlerin yanı sıra Batman Çayı’nın diğer kaynaklarına ziyarette bulunan araştırmacılar, balığa ait örnekleri buldular. Her türlü çevresel tehdide rağmen bu tür hayatta kalmayı başarmıştı.

Şimdi türün popülasyon yoğunluğunu ve dağılım alanını belirlemek amacıyla bölgede detaylı bir alan çalışması yapmak atlanmaması gereken bir proje olmalı, özellikle de türün genetik çeşitliliğine ilişkin verilerin ortaya konması şart. Bu veriler, türün koruma durumunun doğru bir şekilde belirlenmesinde kilit bir rol oynayacak. Biyoçeşitlilik krizini süratle yaşadığımız bu dönemde kaybolduğunu düşündüğümüz türleri tekrar bulmak inanılmaz bir sevinç ve gezegendeki yaşama çok önemli bir katkı.

Anadolu Leoparı: Unutulan bir türün beklenmedik geri dönüşü

Anadolu Leoparı ayrı bir başlık olmayı hak eden bir tür. 1970’li yıllarda Anadolu’daki son bireyi Beypazarı’nda görülmüş ve vurulmuştu. Anadolu leoparının neslinin tamamen yok olduğu düşünülürken, yıllar sonra DKMP’nin Batı Akdeniz’de gerçekleştirdiği projesiyle, 2019’dan bu yana 2 bireye ait toplam 58 farklı görüntü elde edildi. Anadolu Leoparı hala bu topraklarda, Anadolu’nun değişmez memelileri arasında hayatta kalmaya çalışıyor ve düşündüğümüzün ötesinde geniş bir dağılıma da sahip olduğu belirtilmiş. Bunu söylemek ne kadar doğru bilmiyorum, ama Anadolu Leoparı şu an Anadolu’da bir yerlerde dolaşıyor, bu kesin.

Anadolu kültüründe, çeşitlilik günlük yaşamın vazgeçilmez bir unsuru olmuştur. Kültürel veya ekolojik boyutu ne olursa olsun, çeşitlilik bir sistemi güçlendiren bir öğe ve mutlaka keşfedilmeli, korunmalıdır. Kim bilir, yaşadığımız bu sıra dışı coğrafyada neleri kaybettiğimizi düşünürken yaşadıklarından bihbariz ve neleri keşfetmeden kaybediyoruz…